อุบัติการณ์และการวิเคราะห์เชิงพื้นที่มะเร็งตับและท่อน้ำดี จังหวัดกาฬสินธุ์

พีรลักษณ์ สำราญรื่น; สุพจน์ คำสะอาด; อรยา สาหัส

ผู้แต่ง

พีรลักษณ์ สำราญรื่น นักศึกษาหลักสูตรสาธารณสุขศาสตรมหาบัณฑิต กลุ่มวิชาวิทยาการระบาด คณะสาธารณสุขศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น
สุพจน์ คำสะอาด สาขาวิชาวิทยาการระบาดและชีวสถิติ คณะสาธารณสุขศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น
อรยา สาหัส สำนักงานสาธารณสุขอำเภอท่าอุเทน จังหวัดนครพนม

คำสำคัญ:

อุบัติการณ์, การวิเคราะห์เชิงพื้นที่, มะเร็งตับและท่อน้ำดี

บทคัดย่อ

หลักการและวัตถุประสงค์: อุบัติการณ์มะเร็งตับและท่อน้ำดีมีแนวโน้มเพิ่มขึ้น หากนำระบบภูมิศาสตร์สารสนเทศมาประยุกต์ใช้ในการวิเคราะห์ปัจจัยเชิงพื้นที่ ก็จะสามารถช่วยในการดำเนินงานป้องกันมะเร็งตับและท่อน้ำดีได้ การศึกษาครั้งนี้เพื่อทำการศึกษาปัจจัยเชิงพื้นที่และศึกษาอุบัติการณ์มะเร็งตับและท่อน้ำดี จังหวัดกาฬสินธุ์ วิธีการศึกษา: แบบ Analysis retrospective cohort study ในผู้ป่วยมะเร็งตับและท่อน้ำดี ที่มีภูมิลำเนาอยู่ในจังหวัดกาฬสินธุ์และได้รับการวินิจฉัยในโรงพยาบาลกาฬสินธุ์ จำนวน 1,060 คน (ครอบคลุม 135 ตำบล) ระหว่างวันที่ 1 มกราคม 2562 – 31 ธันวาคม 2566 ปัจจัยที่ศึกษา เช่น ข้อมูลส่วนบุคคล สภาพภูมิอากาศ และสภาพแวดล้อม หาความสัมพันธ์ระหว่างปัจจัยต่างๆ กับอุบัติการณ์มะเร็งตับและท่อน้ำดี โดยใช้วิธีการวิเคราะห์ด้วย Getis-Ord Gi* Moran’s I และ Anselin Local Moran’s I (LISA) และวิเคราะห์อุบัติการณ์ พร้อมนำเสนอช่วงความเชื่อมั่น 95% (95%CI)

ผลการศึกษา: พบว่า อัตราอุบัติการณ์มะเร็งตับและท่อน้ำดี จังหวัดกาฬสินธุ์ ปี พ.ศ. 2562-2566 เท่ากับ 16.32 คนต่อแสนประชากรต่อปี (95%CI=15.32–17.32) พบเพศชายมีอัตราอุบัติการณ์มะเร็งตับและท่อน้ำดีสูงกว่าเพศหญิง (อัตราอุบัติการณ์มะเร็งตับและท่อน้ำดีเพศชาย 24.0 คนตอประชากรแสนคนตอปี (95%CI=22.24–25.74) และเพศหญิง 9.35 คนต่อแสนประชากรต่อปี (95%CI=8.29–10.40) ซึ่งอัตราอุบัติการณ์มะเร็งตับและท่อน้ำดีเพศชาย ในรายตำบล พบว่าตำบลท่าคันโท อำเภอท่าคันโท มีอัตราอุบัติการณสูงที่สุด (ASR=138.44, 95%CI= 18.29–258.61) รองลงมา ตำบลหนองแสน อำเภอหนองกรุงศรี (ASR=106.84, 95%CI=4.63–209.04 ตำบลยอดแกง อำเภอนามน (ASR=97.58, 95%CI=14.50–180.68) ตามลำดับ และเพศหญิงในรายตำบลพบว่า ตำบลยอดแกง อำเภอนามน มีอัตราอุบัติการณ์สูงที่สุด (ASR=58.92, 95%CI=4.58–113.24) รองลงมาคือ ตำบลอุ่มเม่า อำเภอยางตลาด (ASR=57.5, 95%CI=24.90–90.09) และตำบลดงลิง อำเภอกมลาไสย (ASR=43.86, 95%CI=0.62–87.12) ตามลำดับ

ผลการวิเคราะห์เชิงพื้นที่โดยใช้สถิติ Getis-Ord Gi* พบความสัมพันธ์เชิงพื้นที่กับมะเร็งตับและท่อน้ำดีจังหวัดกาฬสินธุ์ พบมีการรวมกลุ่มในลักษณะของ High Clustering อย่างชัดเจนในหลายพื้นที่ ซึ่งหมายถึงพื้นที่ที่มีอัตรามะเร็งตับและท่อน้ำดีสูงเมื่อเทียบกับพื้นที่โดยรอบอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ โดยพื้นที่ที่ตรวจพบการรวมกลุ่มในลักษณะดังกล่าว ได้แก่ ตำบลเจ้าท่า นามน หลุบ ลำพาน อุ่มเม่า ดอนสมบูรณ์ กลางหมื่น นาจารย์ หนองกรุงศรี โคกเครือ หนองแวง ลำห้วยหลัว ดงพยุง การวิเคราะห์ด้วย Moran’s I และ LISA พบว่าตัวแปรระยะห่างจากแหล่งน้ำ มีความ
สัมพันธ์เชิงพื้นที่กับการเกิดมะเร็งตับและท่อน้ำดีอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ (p-value=0.047) มีความสัมพันธ์เชิงพื้นที่แบบทิศทางเดียวกัน (Moran’s I = 0.027) นั้นหมายความว่าเกาะกลุ่มกัน และการวิเคราะห์ LISA พบพื้นที่ High-High นั้นหมายความว่า พื้นที่ที่มีอยู่ใกล้แหล่งน้ำจะพบอัตราอุบัติการณ์มะเร็งตับและท่อน้ำดีสูง ที่ตำบลกุดปลาค้าว คุ้มเก่า และสะอาดไชยศรี

สรุป: การศึกษาครั้งนี้พบระยะห่างจากแหล่งน้ำมีความสัมพันธ์เชิงพื้นที่กับการมะเร็งตับและท่อน้ำดี โดยอุบัติการณ์มะเร็งตับและท่อน้ำดีทั้งสองเพศต่ำกว่าอุบัติการณ์มะเร็งตับและท่อน้ำดีระดับประเทศ เนื่องจากระดับประเทศมีการเก็บข้อมูลมะเร็งตับและท่อน้ำดีที่ครอบคลุม ผลการศึกษานี้สามารถนำไปใช้เป็นฐานในการกำหนดแนวทางการเฝ้าระวังและคัดกรองมะเร็งตับและท่อน้ำดีในเชิงพื้นที่ โดยเฉพาะในบริเวณที่มีความเสี่ยงสูงจากปัจจัยแวดล้อม นอกจากนี้ ยังเสนอให้มีการส่งเสริมการจัดตั้งหน่วยบริการสุขภาพเคลื่อนที่เพื่อเพิ่มโอกาสในการเข้าถึงบริการของประชาชนในพื้นที่ห่างไกลหรือพื้นที่ที่มีอุบัติการณ์ของโรคในระดับสูง ซึ่งจะช่วยสนับสนุนการดำเนินงานด้านสาธารณสุขเชิงรุกอย่างมีประสิทธิภาพมากยิ่งขึ้น

เอกสารอ้างอิง

งานเวชระเบียน โรงพยาบาลกาฬสินธุ์. (2567). รายงานสถิติการวินิจฉัยโรคมะเร็งตับและท่อน้ำดี. กาฬสินธุ์: โรงพยาบาลกาฬสินธุ์.

ดนัย มโนรมณ, ศุภกร พิทักษ์การกุล, เอกภพ แสงอริยวนิช, & รังสิยา บัวส้ม. (2565). ทะเบียนมะเร็งระดับโรงพยาบาล พ.ศ. 2565. กรุงเทพฯ: นิวธรรมดาการพิมพ์ (ประเทศไทย).

สรญา แก้วพิทูลย์, & ณัฏฐวุฒิ แก้วพิทูลย์. (2557). การวิเคราะห์ พื้นที่เสี่ยงสำหรับป้องกันและควบคุมโsรคพยาธิใบไม้ตับ ในจังหวัด สุรินทร์ โดยระบบสารสนเทศภูมิศาสตร์. นครราชสีมา: สำนักวิชาแพทย์ศาสตร์ มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีสุรนารี.

อรยา สาหัส, สุพจน์ คำสะอาด, อภิพร ถิ่นคำรพ สุวรรณไตรย์, & ณัฐ ธัญญาหาร. (2564). อุบัติการณ์และการวิเคราะห์เชิงพื้นที่ของการเกิดมะเร็งตับในจังหวัดนครพนม. ศรีนครินทร์เวชสาร, 36(5), 611–616.

Bosetti C., Federica, T., & Carlo, V. (2014). Hepatocellular carcinoma epidemiology. Clinical Gastroenterology, 28(5), 753–770.

Edge, S. B., & Compton, C. C. (2010). The American Joint Committee on Cancer: The 7th edition of the AJCC cancer staging manual and the future of TNM. Annals of Surgical Oncology, 17(6), 1471–1474.

Doll, R., Payne, P., & Waterhouse, J. (1966). Cancer incidence in five continents: A technical report. New York: Springer.

Environmental Systems Research Institute. (2023). How Hot Spot Analysis (Getis-Ord Gi) works. Retrieved July 8, 2024, from https://pro.arcgis.com/en/pro-app/3.3 /tool-reference/spatial-statistics/h-how-hot-spot-analysis-getis-ord-gi spatial stati htm#:~:text=The%20Hot%20Spot%20Analysis%20tool,the%20context%20of%20neighboring%20features

Hüseyin, K., & Engin, A. (2019). A novel method for classifying liver and brain tumors using convolutional neural networks, discrete wavelet transform and long short-term memory networks. Sensors, 19(9), 1992.

Gatto, M., & Alvaro, D. (2010). Cholangiocarcinoma: risk factors and clinical presentation. European Review for Medical and Pharmacological Sciences, 14(4), 363-367.

GLOBOCAN. (2022). Global cancer statistics 2022. Retrieved June 28, 2024, from https://gco.iarc.fr/today

Imsamran, W., Pattatang, A., Supaattagorn, P., Chiawiriyabunya, I., Namthaisong, K., Wongsena, M., et al. (2018). Cancer in Thailand Vol. IX, 2013–2015. Bangkok: New Thammada Press (Thailand).

Jing, Q., Haiyun, L., Jian, X., Jianjun, X., Maobo, W., & Fuzhong, X. (2020). Analysis of spatial epidemic characteristics of liver cancer in small geographical area. Journal of Cancer Treatment and Research, 8(1), 10–17.

Jingjie, G., Meng, Q., & Jing, L. (2023). Spatial epidemiological analysis of the burden of liver cancer in China. Retrieved June 28, 2024, from https://www.researchgate.net/publication/370517390_Spatial_epidemiological_analysis_of_the_burden_of_liver_cancer_in_China

Kamsa-ard, S., Laopaiboon, M., Luvira, V., & Bhudhisawasdi, V. (2013). Association between praziquantel and cholangiocarcinoma in patients infected with Opisthorchis viverrini: A systematic review and meta-analysis. Asian Pacific Journal of Cancer Prevention, 14(11), 7011–7016.

Kamsa-ard, S., Luvira, V., Pugkhem, A., Luvira, V., Thinkhamrop, B., Suwanrungruang, K., & Bhudhisawasdi, V. (2015). Association between praziquantel treatment and cholangiocarcinoma: A hospital-based matched case-control study. BMC Cancer, 15, 776.

Ketpueak, T., Thiennimitr, P., Apaijai, N., Chattipakorn, S. C., & Chattipakorn, N. (2020). Association of chronic opisthorchis infestation and microbiota alteration on tumorigenesis in cholangiocarcinoma. Clinical and translational gastroenterology, 12(1), e00292.

McGlynn, K. A., Petrick, J. L., & El-Serag, H. B. (2021). Epidemiology of hepatocellular carcinoma. Hepatology, 73(Suppl. 1), 4–13.

Ohshima, H., & Bartsch, H. (1994). Chronic infections and inflammatory processes as cancer risk factors: Possible role of nitric oxide in carcinogenesis. Mutation Research/Fundamental and Molecular Mechanisms of Mutagenesis, 305(2), 253–264.

Rojanamatin, J., Ukranun, W., Supaattagorn, P., Chiawiriyabunya, I., Namthaisong, K., Wongsena, M., et al. (2021). Cancer in Thailand Vol. X, 2016–2018. Bangkok: New Thammada Press (Thailand).

Segi, M. (1960). Cancer mortality for selected sites in 24 countries (1950–1957). Japan: Department of Public Health, Tohoku University School of Medicine.

Suwannatrai, A. T., Thinkhamrop, K., Clements, A. C. A., Kelly, M., Suwannatrai, K., Thinkhamrop, B., et al. (2019).. Bayesian spatial analysis of cholangiocarcinoma in Northeast Thailand. Scientific Reports, 9(1), 14263.

Dao, T. T., Bui, T. V., Abatih, E. N., Gabriël, S., Nguyen, T. T., Huynh, Q. H., Nguyen, C. V., & Dorny, P. (2016). Opisthorchis viverrini infections and associated risk factors in a lowland area of Binh Dinh Province, Central Vietnam. Acta tropica, 157, 151–157.

Thaewnongiew, K., Singthong, S., Kutchamart, S., Tangsawad, S., & Wongba, N. (2014). Prevalence and risk factors for Opisthorchis viverrini infections in upper Northeast Thailand. Asian Pacific Journal of Cancer Prevention, 15, 6609–6612.

Thanasitthichai, S., Imsamran, W., Pattatang, A., et al. (2023). Cancer in Thailand, Volume XI, 2019–2021. Bangkok: National Cancer Institute, Ministry of Public Health.

Thinkhamrop, K., Suwannatrai, K., Kelly, M., & Suwannatrai, A. T. (2024). Spatial analysis of cholangiocarcinoma in relation to diabetes mellitus and Opisthorchis viverrini infection in Northeast Thailand. Scientific Reports, 14, Article 10563.

Gan, T., Liu, Y., Bambrick, H., Zhou, M., & Hu, W. (2024). Liver cancer mortality disparities at a fine scale among subpopulations in China: Nationwide analysis of spatial and temporal trends. JMIR Public Health and Surveillance, 10, e54967.

Watanapa, P. (1996). Cholangiocarcinoma in patients with opisthorchiasis. British Journal of Surgery, 83(8), 1062–1064.

Wei, D., Long, L., Xian-Yan, T., Tian-Ren, H., Ji-Lin, L., MinHua, R., et al. (2015). Anisotropic patterns of liver cancer prevalence in Guangxi in Southwest China: Is Local climate a contributing factor. Asian Pacific Journal of Cancer Prevention, 16(8), 3579-3586.

Yi-Chen, T., Xie, J., Zhao, Y., & Wang, X. (2013). Association between distance to water sources and prevalence of Opisthorchis viverrini infection in northeast Thailand: A spatial epidemiological study. Parasitology International, 62(2), 177–182.