ปัจจัยที่มีความสัมพันธ์ต่อการมีส่วนร่วมของชุมชนในการป้องกันและควบคุมโรคไข้เลือดออก: ศึกษาเปรียบเทียบหมู่บ้านที่ปลอดโรคกับหมู่บ้านที่มีการระบาดของโรค ตำบลป่าอ้อดอนชัย อำเภอเมือง จังหวัดเชียงราย

บทคัดย่อ

ความเป็นมา จังหวัดเชียงราย พบอัตราการป่วยด้วยโรคไข้เลือดออกมากที่สุดในปี พ.ศ. 2561 พบจำนวนผู้ป่วยสะสมทั้งหมด 2,933 ราย คิดเป็นอัตราป่วยด้วยโรคไข้เลือดออก 228.23 ต่อแสนประชากร อัตราตายคิดเป็น 0.08 ต่อแสนประชากร หมู่บ้านในเขตตำบลป่าอ้อดอนชัยมีการระบาดของโรคไข้เลือดออกทุกปี ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2561-2563 อัตราป่วย 82.81, 871.06 และ 546.61 ต่อประชากรแสนคน การดำเนินการควบคุมป้องกันโรคไข้เลือดออกโดยการมีส่วนร่วมของประชนในชุมชนจึงมีความสำคัญเพื่อวางแผนแก้ไขปัญหาดังกล่าว

วัตถุประสงค์ เพื่อศึกษาปัจจัยที่มีความสัมพันธ์ต่อการมีส่วนร่วมของชุมชนในการป้องกันและควบคุมโรคไข้เลือดออกในหมู่บ้านปลอดโรค กับหมู่บ้านที่มีการระบาดของโรคในตำบลป่าอ้อดอนชัย อำเภอเมือง จังหวัดเชียงราย

วิธีการศึกษา การศึกษาวิจัยเชิงพรรณนา โดยเก็บข้อมูลทั้งเชิงปริมาณและคุณภาพ เลือกพื้นที่ศึกษาแบบเจาะจง เลือกประชากรตัวอย่างโดยวิธีสุ่มแบบง่ายจากหมู่บ้านที่ไม่มีผู้ป่วย 173 คน และหมู่บ้านที่มีผู้ป่วย 102  คน ประชากรกลุ่มตัวอย่างเชิงคุณภาพ คือ  นายกเทศมนตรี สมาชิกสภาเทศบาล ผู้ใหญ่บ้าน อาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้าน ตัวแทนประชาชนในหมู่บ้านและ ภาคีเครือข่ายชุมชน ตำบลป่าอ้อดอนชัย จำนวน  30 คน เครื่องมือที่ใช้เป็นแบบสอบถาม และแนวคำถามกึ่งโครงสร้าง จัดเก็บข้อมูลโดยการสัมภาษณ์ สนทนากลุ่มย่อยและสัมภาษณ์เชิงลึก การตรวจสอบคุณภาพเครื่องมือโดยผู้ทรงคุณวุฒิจำนวน 3 ท่าน วิเคราะห์ข้อมูลโดยใช้ค่าสถิติ ร้อยละ ค่าเฉลี่ย ส่วนเบี่ยงเบนมาตรฐาน ค่าสัมประสิทธิ์สหสัมพันธ์เพียร์สัน การทดสอบความแตกต่างระหว่างค่าเฉลี่ยของกลุ่มตัวอย่างสองกลุ่มที่เป็นอิสระจากกัน (Independent t-test) และการวิเคราะห์เชิงคุณภาพโดยการวิเคราะห์แก่นโครงเรื่อง (Thematic analysis) และสอบทานแบบสามเส้า (Triangulation)

ผลการศึกษา จากการศึกษาในประชากร 275 คน พบว่าหมู่บ้านปลอดโรคมีคะแนนเฉลี่ยการมีส่วนร่วมของชุมชนในการป้องกันและควบคุมโรคไข้เลือดออกน้อยกว่าหมู่บ้านที่มีการระบาดอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ (2.03 v.s 2.23, p < 0.05) ปัจจัยที่มีความสัมพันธ์ต่อการมีส่วนร่วมของชุมชนในการป้องกันและควบคุมโรคไข้เลือดออก ได้แก่ การได้รับการสนับสนุน หรือกระตุ้นเตือนจากเจ้าหน้าที่สาธารณสุข อสม. บุคคลในครอบครัวหรือชุมชน เป็นปัจจัยเสริมที่มีความสัมพันธ์เชิงลบในระดับน้อยและระดับปานกลางต่อการมีส่วนร่วมของชุมชนหมู่บ้านปลอดโรค และหมู่บ้านที่มีการระบาดของโรคไข้เลือดออกตามลำดับ (r= -0.275, p<0.001 v.s. r = -0.522, p<0.001) ความเพียงพอของทรัพยากร และทักษะในการควบคุมสิ่งแวดล้อม เป็นปัจจัยเอื้อที่ไม่มีความสัมพันธ์ทางสถิติต่อการมีส่วนร่วมของชุมชนหมู่บ้านปลอดโรค แต่มีความสัมพันธ์ในระดับปานกลางและน้อยตามลำดับต่อการมีส่วนร่วมของชุมชนหมู่บ้านที่มีการระบาดโรคไข้เลือดออก (r=0.483, p<0.001 v.s. r=0.232, p=0.019)

สรุปผลการศึกษาและข้อเสนอแนะ ปัจจัยที่มีความสัมพันธ์ต่อการมีส่วนร่วมของชุมชนในการป้องกันและควบคุมโรคไข้เลือดออก ประกอบด้วย 1) ปัจจัยเสริมเกี่ยวกับการได้รับการสนับสนุนหรือกระตุ้นเตือนจากเจ้าหน้าที่สาธารณสุข อสม. บุคคลในครอบครัวหรือชุมชน มีความสัมพันธ์ต่อการมีส่วนร่วมของชุมชนทั้งในหมู่บ้านปลอดโรคและหมู่บ้านที่มีการระบาด 2) ปัจจัยเอื้อ เกี่ยวกับความเพียงพอของทรัพยากร และทักษะในการควบคุมสิ่งแวดล้อม มีความสัมพันธ์ต่อการมีส่วนร่วมของชุมชนหมู่บ้านที่มีการระบาดโรคไข้เลือดออกเท่านั้น จึงควรจัดทำแนวทางการปฏิบัติควบคุมป้องกันโรคโดยการมีส่วนร่วม ประชาชน แกนนำสุขภาพชุมชน ผู้นำชุมชน เจ้าหน้าที่โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบล และเจ้าหน้าที่องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นร่วมดำเนินการจัดการประชุมแบบมีส่วนร่วม เพื่อจัดทำแผนการปฏิบัติงานร่วมกัน (SOPs) ในการเฝ้าระวัง ควบคุม และป้องกันโรคไข้เลือดออกในชุมชนเกิดประสิทธิภาพและเป็นรูปธรรม รวมถึงพัฒนาช่องทางการรับแจ้งข่าวการเกิดโรคไข้เลือดออกอย่างทั่วถึงทุกระดับ