ภูมิปัญญาการแพทย์พื้นบ้านไทยด้วยการเหยียบกะลามะพร้าว: กรณีศึกษานางชีวาพร ดีบุรี จังหวัดเลย

บทคัดย่อ

บทนำและวัตถุประสงค์ จากการที่ประเทศไทยได้ก้าวเข้าสู่สังคมผู้สูงอายุโดยสมบูรณ์ (Complete aged society) ตั้งแต่ปี 2565 ทำให้ปัญหาการพลัดตกหกล้มในผู้สูงอายุและการเสียชีวิตจากการล้มเพิ่มขึ้น การเพิ่มความแข็งแรงของกล้ามเนื้อรยางค์ส่วนล่างและการทรงตัวเป็นวิธีการหนึ่งที่ช่วยป้องกันการพลัดตกหกล้มในผู้สูงอายุได้ "การเหยียบกะลามะพร้าวบำบัด" เป็นหนึ่งในภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทยที่ถูกนำมาใช้เพื่อเพิ่มความแข็งแรงของกล้ามเนื้อ และช่วยเพิ่มความสามารถในการทรงตัว นางชีวาพร ดีบุรี หมอพื้นบ้านจังหวัดเลย มีความเชี่ยวชาญและมีท่าบริหารด้วยการเหยียบกะลามะพร้าวที่เป็นเอกลักษณ์ คณะผู้วิจัยจึงสนใจศึกษา ภูมิปัญญาดังกล่าว โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อ 1) รวบรวมองค์ความรู้การเหยียบกะลามะพร้าวของหมอพื้นบ้าน 2) ศึกษาความคิดเห็นของกลุ่มสหวิชาชีพต่อรูปแบบของท่าบริหารดังกล่าวว่าสอดคล้องกับหลักกายภาพบำบัดหรือไม่ และข้อเสนอแนะเพื่อเพิ่มประสิทธิผลและความปลอดภัย และ 3) ประเมินผลลัพธ์เบื้องต้นของการรับบริการเหยียบกะลามะพร้าวจากผู้เคยรับบริการจากหมอพื้นบ้านท่านนี้

วิธีการศึกษา คณะผู้วิจัยทำการเก็บข้อมูลหมอพื้นบ้านด้วยการสัมภาษณ์เชิงลึก และทำการอภิปรายกลุ่มในประเด็นที่เกี่ยวข้องกับการเหยียบกะลามะพร้าวกับกลุ่มสหวิชาชีพประกอบด้วย แพทย์เวชศาสตร์ฟื้นฟู นักกายภาพบำบัด นักกิจกรรมบำบัด พยาบาลวิชาชีพ แพทย์แผนไทย และแพทย์แผนจีน รวมทั้งหมดจำนวน 30 คน และเก็บข้อมูลภาคสนามจากผู้ที่เคยรับบริการ จำนวน 3 ราย โดยมีระยะเวลาในการศึกษาตั้งแต่เดือน พฤษภาคม 2566-กรกฎาคม 2566

ผลการศึกษา ผลการสัมภาษณ์หมอพื้นบ้าน พบว่า มีท่าการบริหารร่างกายด้วยการเหยียบกะลามะพร้าวที่เป็นเอกลักษณ์เฉพาะตนเอง ที่สืบทอดจากบรรพบุรุษยาวนานกว่า 105 ปี โดยการยืนเหยียบบนกะลามะพร้าวจำนวน 5 ท่า ท่าที่ 1 ยืนโดยให้ปลายเท้าแนบกับกะลา ส้นเท้าอยู่ติดพื้น เอนตัวไปด้านหน้าและด้านหลัง อย่างน้อย 10 ครั้ง ท่าที่ 2 ยืนเหยียบกะลาและยืนเขย่งด้วยปลายเท้า เขย่งขึ้นและลง บนกะลา 10 ครั้ง ท่าที่ 3 ยืนโดยใช้ส่วนกลางของเท้า เอนตัวไปด้านหน้า-ด้านหลัง และให้กดแช่ไว้เท่าที่จะทนได้ 3 นาที ท่าที่ 4 ยืนโดยใช้ส่วนกลางของเท้าค่อนไปทางส้นเท้า เอนตัวไปด้านหน้า-ด้านหลัง และให้กดแช่ไว้เท่าที่จะทนได้ ท่าที่ 5 ยืนโดยใช้ส้นเท้า หมุนส้นเท้าไปด้านซ้าย และด้านขวา สลับกัน 10 ครั้ง ผลจากการอภิปรายกลุ่มกับสหวิชาชีพ พบว่ารูปแบบวิธีการเหยียบกะลามะพร้าวของหมอพื้นบ้านมีความสอดคล้องกับหลักการกายภาพบำบัด (การยืด การคลาย การกด การคลึง) สามารถเป็นทางเลือกสำหรับผู้ที่มีอาการปวดกล้ามเนื้อได้ และมีข้อแนะนำในการปฏิบัติท่ากายบริหารให้มีความปลอดภัยมากขึ้น โดยให้มีแผ่นรองกันลื่นพร้อมราวจับช่วยพยุง และควรทำการบริหาร 5 วันต่อสัปดาห์ ติดต่อกันไม่เกิน 8 สัปดาห์ รวมทั้งตรวจสอบลักษณะของกะลามะพร้าวให้มีความโค้งที่เหมาะสม และไม่มีรอยแตกร้าว ส่วนการสัมภาษณ์ผู้ที่เคยรับบริการจากหมอพื้นบ้าน พบว่าการเหยียบกะลาช่วยบรรเทาอาการปวดบริเวณฝ่าเท้าและอาการปวดขา ที่สำคัญคือทำให้อาการชาปลายเท้าดีขึ้น

อภิปรายผล ภูมิปัญญาการเหยียบกะลามะพร้าวดังกล่าว เป็นองค์ความรู้ที่สืบทอดมาจากบรรพบุรุษ มีรูปแบบวิธีการสอดคล้องกับหลักการแพทย์แผนไทยและกายภาพบำบัดเพื่อดูแลระบบกล้ามเนื้อ ท่ากายบริหารสามารถบรรเทาอาการปวดฝ่าเท้า คลายกล้ามเนื้อส่วนล่าง ช่วยการทรงตัวและลดการพลัดตกหกล้ม แสดงให้เห็นว่าภูมิปัญญาการแพทย์พื้นบ้านนี้เป็นทางเลือกที่มีประโยชน์ในการดูแลสุขภาพของผู้ที่มีปัญหาปวดตึงกล้ามเนื้อขา น่อง และเท้า เป็นทางเลือกในการดูแลสุขภาพที่ประชาชนสามารถเข้าถึงได้ง่าย ใช้วัสดุที่หาได้ในท้องถิ่น และสามารถนำไปปฏิบัติดูแลตนเองได้

ข้อสรุปและข้อเสนอแนะ: กระบวนการและท่าทางการเหยียบกะลามะพร้าวของหมอพื้นบ้านดังกล่าว สามารถใช้เป็นแนวทางที่มีประสิทธิผลในการพัฒนารูปแบบการบำบัดรักษาอาการเกี่ยวกับระบบกล้ามเนื้อ และป้องกันการพลัดตกหกล้มในผู้สูงอายุ คลายอาการปวดเมื่อยกล้ามเนื้อ เพิ่มความสามารถในการทรงตัวและความเร็วในการเดินซึ่งเป็นปัจจัยสำคัญในการลดความเสี่ยงต่อการหกล้ม ประหยัดค่าใช้จ่าย และเป็นการนำภูมิปัญญาพื้นบ้านมาใช้ในการดูแลตนเอง ขั้นตอนต่อไปควรมีการศึกษาผลต่อสรีรวิทยาด้านการทำงานของระบบกล้ามเนื้อ ระบบประสาทรับรู้ตำแหน่ง (proprioception) ด้วยวิธีการทางวิทยาศาสตร์เพื่อให้ได้หลักฐานเชิงประจักษ์ในการรวบรวมข้อมูลเพื่อจัดทำฐานข้อมูลภูมิปัญญาการแพทย์พื้นบ้านสำหรับเป็นแหล่งเรียนรู้สำหรับแพทย์แผนไทยและผู้สนใจ และพัฒนาท่าการเหยียบกะลาให้มีความสอดคล้องกับระบบกล้ามเนื้อทางกายวิภาคศาสตร์ รวมถึงเผยแพร่และถ่ายทอดองค์ความรู้เพื่อพัฒนาสู่งานวิจัยด้านการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก