การรวบรวมองค์ความรู้ในการดูแลมารดาหลังคลอดด้วยหลักการ แพทย์พื้นบ้านของหมอพื้นบ้าน 4 ภาคของไทย

บทคัดย่อ

บทนำและวัตถุประสงค์: การศึกษาในครั้งนี้เป็นการวิจัยเชิงคุณภาพ มีวัตถุประสงค์ เพื่อ รวบรวม องค์ความรู้ในการดูแลสุขภาพมารดาหลังคลอดของหมอพื้นบ้าน 4 ภาค

วิธีการศึกษา: ใช้แบบสัมภาษณ์รวบรวมข้อมูลจากหมอพื้นบ้านที่เชี่ยวชาญด้านผดุงครรภ์ กำหนดเขตตามวัฒนธรรม 4 ภาค รวมทั้งหมด 18 คน แบ่งเป็นภาคอีสาน 6 คน ภาคใต้ 4 คน ภาคเหนือ 5 คน ภาคกลาง 3 คน ทำการคัดเลือกกลุ่มตัวอย่างแบบเจาะจง จากบัญชีรายชื่อผู้ขึ้นทะเบียนหมอพื้นบ้าน

ผลการศึกษา: พบว่าหมอยาพื้นบ้าน มีทั้งเพศหญิง 10 คน (55.56%) และเพศชาย 8 คน (44.44%) หมอพื้นบ้านทั้งหมดอยู่ในช่วงอายุ 60 ปีขึ้นไป ได้รับการศึกษาระดับต่ำกว่าปริญญาตรี มีประสบการณ์รักษามากกว่า 10ปี และปัจจุบันยังคงรับรักษาสตรีหลังคลอดอยู่ สมุนไพรที่ใช้เป็นยาตำรับทั้งหมด  ร้อยละ 88.89 ของหมอพื้นบ้านได้รับการถ่ายทอดองค์ความรู้จากบรรพบุรุษของหมอพื้นบ้านเอง หมอพื้นบ้านไม่มีระบบในการซักประวัติ ตรวจร่างกาย เน้นถามเรื่องอาหารแสลงและพฤติกรรมก่อโรค แบ่งหมอพื้นบ้านตามกลุ่มการรักษาได้ 3 กลุ่ม 1) กลุ่มที่เน้นการจ่ายยาสมุนไพรเพิ่มน้ำนมเป็นหลัก 2) กลุ่มที่เน้นการรักษาอาการและโรคหลังคลอด 3) กลุ่มที่เน้นตำรับยาและกิจกรรมในการอยู่ไฟ งานวิจัยนี้ได้พบตำรับยาจากหมอพื้นบ้านจาก 4 ภาค ทั้งหมด 45 ตำรับแบ่งเป็น ตำรับเพิ่มน้ำนม 10 ตำรับ ตำรับ เพื่อการรักษาโรคและอาการ 21 ตำรับ ตำรับที่เกี่ยวกับการอยู่ไฟหลังคลอด14 ตำรับ

อภิปรายผล: สมุนไพรเดี่ยวที่หมอพื้นบ้านนำมาใช้เป็นส่วนประกอบของตำรับยาเพิ่มน้ำนมและมีค่าการใช้พืชสมุนไพร (Use value; UV) สูง ได้แก่ ฝาง นมวัว ขิง รากนมนาง และดอกบุนนาคนั้น พบงานวิจัยว่ามีฤทธิ์ส่งเสริมการเพิ่มน้ำนมในมารดาหลังคลอด ผ่านฤทธิ์ Estrogenic Activity ฤทธิ์เพิ่มโฮรโมนโปรแลคติน ส่วนสมุนไพรเดี่ยวที่หมอพื้นบ้านนำมาใช้เป็นส่วนประกอบของตำรับยารักษาโรคและอาการหลังคลอด โดยสมุนไพรที่มีค่าการใช้พืชสมุนไพร (Use value; UV) สูง ได้แก่ ไพล กระเทียม ข้าวเย็นเหนือ ข้าวเย็นใต้ เปล้าใหญ่ ขมิ้นชัน ว่านชักมดลูก พบผลวิจัยว่า มีฤทธิ์ส่งเสริมการหายของโรคผ่านฤทธิ์ต้านการอักเสบด้วยการออกฤทธิ์ยับยั้งเอ็นไซม์ cyclooxygenase ฤทธิ์ต้านอนุมูลอิสระ ฤทธิ์ยับยั้งมะเร็งปากมดลูกดี แต่ยังคงมีความปลอดภัยต่อเซลล์ปกติ ส่วนสมุนไพรส่วนเดี่ยวที่หมอพื้นบ้านนำมาใช้เป็นส่วนประกอบของยาอยู่ไฟและกิจกรรมอยู่ไฟและมีค่าการใช้พืชสมุนไพร (UV) สูงได้แก่ ไพล เปล้าใหญ่ ขมิ้นชัน ใบหนาด ว่านนางคำ นั้น ศึกษาพบผลวิจัยว่ามีฤทธิ์ส่งเสริม ช่วยฟื้นฟูสภาพร่างกายสตรีหลังคลอดผ่านฤทธิ์ต้านการอักเสบ (anti-inflammatory activity) ต้านอนุมูลอิสระ (antioxidant activity)

สรุปและข้อเสนอแนะ สมุนไพรที่หมอพื้นบ้านใช้นั้นมีความสอดคล้องกับหลักวิทยาศาสตร์จึงเห็นสมควรมีการศึกษาวิจัยต่อยอดในรูปตำรับยาทั้งในห้องปฏิบัติการ งานวิจัยทางคลินิกเพื่อนำมาพัฒนาเป็นยาสมุนไพรเพื่อดูแลสตรีหลังคลอดต่อไป