รูปแบบการจัดการปัญหาการจำหน่ายยาที่ไม่เหมาะสมในร้านชำ ในตำบลห้วยแก้ว อำเภอ ภูกามยาว จังหวัดพะเยา

บทคัดย่อ

ความสำคัญ: กฎหมายของประเทศไทยว่าด้วยยาตามพระราชบัญญัติยา พ.ศ. 2510 และฉบับแก้ไขเพิ่มเติม กำหนดให้ยาควบคุมพิเศษ ยาอันตราย ยาบรรจุเสร็จที่มิใช่ยาอันตรายหรือยาควบคุมพิเศษ จำหน่ายได้ในสถานที่ที่ได้รับอนุญาต และอนุญาตให้ยาสามัญประจำบ้านสามารถจำหน่ายได้ทั่วไป แต่พบว่ามีการกระจายยาที่ไม่เหมาะสมในร้านชำยังคงเป็นปัญหาสำคัญในหลายจังหวัดอันจะก่อให้เกิดผลกระทบต่อสุขภาพของผู้บริโภคระยะยาว ซึ่งพะเยาเป็นจังหวัดหนึ่งที่พบเหตุการณ์ที่ไม่ปลอดภัยจากการใช้ยาที่ไม่เหมาะสม เช่น การแพ้ยาจากการใช้ยาชุดและยาที่ไม่ได้ขึ้นทะเบียนตำรับ หรือแพ้ยาจากการซื้อยาปฏิชีวนะจากร้านชำมารักษาโรคด้วยตนเอง ส่วนในเชิงพื้นที่เช่นอำเภอภูกามยาวพบการจำหน่ายยาไม่เหมาะสมในร้านชำจำนวนมากขณะที่มีการส่งเสริมการใช้ยาปลอดภัยในชุมชนอย่างต่อเนื่อง

วัตถุประสงค์: เพื่อศึกษาสภาพปัญหาปัจจุบันในการจำหน่ายยาที่ไม่เหมาะสมในร้านชำ เพื่อพัฒนารูปแบบและศึกษาผลของรูปแบบการจัดการปัญหาการจำหน่ายยาที่ไม่เหมาะสมในร้านชำ

วิธีการวิจัย: เป็นการวิจัยเชิงปฏิบัติการในช่วงเดือนพฤศจิกายน 2562 – มกราคม 2563 ด้วยรูปแบบ PAOR (Plan, Action, Observation, and Reflection) โดยการศึกษาสภาพปัญหาและสำรวจการจำหน่ายยาใน
ร้านชำในพื้นที่ตำบลห้วยแก้ว อำเภอภูกามยาว จังหวัดพะเยา ก่อนและหลังพัฒนารูปแบบการจัดการปัญหา โดยคัดเลือกกลุ่มตัวอย่างแบบเจาะจง จากร้านชำทั้งหมดในพื้นที่ จำนวน 28 แห่ง พัฒนารูปแบบการจัดการปัญหาการจำหน่ายยาที่ไม่เหมาะสมในร้านชำด้วยกระบวนการมีส่วนร่วมของชุมชน โดยคัดเลือกกลุ่มตัวอย่างแบบเจาะจงที่เป็นผู้นำชุมชน บุคลากรภาครัฐที่เกี่ยวข้อง อาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้าน ประชาชน และตัวแทนเจ้าของร้านชำ จำนวน 40 คน เก็บข้อมูลโดยใช้แบบสอบถามและการประชุมกลุ่ม จากนั้นวิเคราะห์ข้อมูลเชิงปริมาณด้วยสถิติเชิงพรรณนาและเชิงอนุมาน และวิเคราะห์ข้อมูลเชิงคุณภาพโดยวิเคราะห์เชิงเนื้อหา

ผลการศึกษา: ผลสำรวจกลุ่มตัวอย่างร้านชำจำนวน 28 ตัวอย่าง พบว่าส่วนใหญ่เปิดให้บริการมาแล้ว 1- 5 ปี ร้อยละ 32.14 มีการศึกษาระดับประถมศึกษา ร้อยละ 46.43 เคยผ่านการอบรมหรือคำแนะนำจากบุคลากรสาธารณสุข ร้อยละ 64.28 เมื่อศึกษาถึงการจำหน่ายยาในร้านชำก่อนพัฒนารูปแบบการจัดการปัญหาการจำหน่ายยาที่ไม่เหมาะสมในร้านชำพบว่า มีการจำหน่ายยาไม่เหมาะสม ร้อยละ 89.28 (25 ร้าน) ซึ่งแรงจูงใจ 3 อันดับแรกมาจากความต้องการของคนในชุมชน เชื่อว่ายามีความปลอดภัย และต้องการผลกำไร ร้อยละ 88.00, 60.00 และ 52.00 ตามลำดับ โดยยาดังกล่าวมาจากร้านขายยาแผนปัจจุบันมากที่สุด ร้อยละ 96.00 และเป็นยาบรรจุเสร็จที่ไม่ใช่ยาสามัญประจำบ้านแผนปัจจุบันมากที่สุด ร้อยละ 96.00 ต่อมาเมื่อสร้างรูปแบบการจัดการปัญหาการจัดการปัญหาการจำหน่ายยาที่ไม่เหมาะสมในร้านชำด้วยกระบวนการมีส่วนร่วมของชุมชน โดยรับรู้สภาพปัญหาและกำหนดปัญหาร่วม จากนั้นกำหนดกิจกรรมประชาสัมพันธ์เผยแพร่ความรู้โดยจัดอบรมให้กับทีมแกนนำ อสม. 1 ครั้ง ๆ ละ 2 ชั่วโมง ให้ความรู้แก่ผู้บริโภคในพื้นที่ชุมชนทางสื่อต่าง ๆ ในรูปแบบป้าย
ไวนิล ดีวีดีสปอตวิทยุ และสื่อยาที่ห้ามขายในร้านชำ และมีการติดตามเฝ้าระวังอย่างสม่ำเสมอ ซึ่งผลการใช้รูปแบบการจัดการปัญหาการจำหน่ายยาที่ไม่เหมาะสมในร้านชำพบว่า มีการจำหน่ายยาที่ไม่เหมาะสมลดลงจาก ร้อยละ 98.28 เป็น 82.14 โดยมียาบรรจุเสร็จลดลงเล็กน้อยจากร้อยละ 85.71 เป็น 82.14 แต่ยาอันตรายและยาที่ไม่ได้ขึ้นทะเบียนตำรับลดลง ร้อยละ 14.28 และ 3.57 จาก 39.28 และ 17.86 ตามลำดับ ส่วนความรู้ ทัศนคติ และการมีส่วนร่วมของชุมชนพบว่าเพิ่มขึ้นอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติที่ p-value <0.001

สรุป: รูปแบบการจัดการปัญหาการจำหน่ายยาที่ไม่เหมาะสมในร้านชำด้วยกระบวนการมีส่วนร่วมของชุมชน โดยกระตุ้นให้ชุมชนรับรู้สภาพปัญหา ร่วมกันวิเคราะห์สาเหตุและปัจจัยของปัญหาเพื่อกำหนดและเลือกมาตรการที่เหมาะสมในการแก้ไข ให้ชุมชนมีส่วนร่วมในการจัดกิจกรรม และติดตามประเมินผลอย่างต่อเนื่อง สามารถลดปัญหาการจำหน่ายยาที่ไม่เหมาะสมในร้านชำ ได้แก่ ยาอันตราย และยาที่ไม่ได้ขึ้นทะเบียนตำรับลดลง ส่วนความรู้ ทัศนคติ และการมีส่วนร่วมของกลุ่มตัวอย่างเพิ่มสูงขึ้นอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ