ความท้าท้ายเกี่ยวกับปัญหาการตั้งครรภ์ในวัยรุ่นไทย
คำสำคัญ:
วัยรุ่น, การตั้งครรภ์, ประเทศไทยบทคัดย่อ
การตั้งครรภ์ของวัยรุ่นเป็นปัญหาที่ซับซ้อนที่เกิดขึ้นในหลายประทศโดยเฉพาะประเทศกำลังพัฒนา รวมทั้งประเทศไทย และแม้ว่าทุกประเทศรวมทั้งประเทศไทย ได้พยายามแก้ไขปัญหาอย่างต่อเนื่อง แต่การตั้งครรภ์ของวัยรุ่นยังคงเกิดขึ้นและ มีแนวโน้มเพิ่มขึ้นทุกปี ปัจจัยที่เกี่ยวข้องกับการตั้งครรภ์ของวัยรุ่นในประเทศไทยประกอบไปด้วยหลายปัจจัย เช่น ปัจจัยด้านตัวเด็ก ปัจจัยด้านครอบครัว ปัจจัยด้านเพื่อน และปัจจัยด้านปัญหาสังคมและสิ่งแวดล้อม การตั้งครรภ์ในวัยรุ่นก่อให้เกิดผลกระทบ อย่างมากมาย เช่น ผลกระทบด้านร่างกาย อารมณ์และจิตใจ และผลกระทบต่อสังคม และไม่เพียงแต่แม่วัยรุ่นเท่านั้นที่ได้รับผลกระทบ เด็กทารกที่คลอดจากแม่วัยรุ่น ครอบครัวของแม่วัยรุ่น และสังคมก็ได้รับผลกระทบจากการตั้งครรภ์นี้ การแก้ไขปัญหาการตั้งครรภ์ในวัยรุ่นในประเทศไทยที่ผ่านมามุ่งเน้นการป้องกันการมีเพศสัมพันธ์ อย่างไม่ปลอดภัย และการพัฒนาการสอนเพศศึกษาให้มีคุณภาพมากยิ่งขึ้น โดยได้รับความร่วมมือจากบุคคลากรด้านสุขภาพ เช่น พยาบาล นักสาธารณสุข นักสังคมสงเคราะห์ ที่ได้พยายามเข้าไปแก้ไขปัญหาทั้งในโรงพยาบาลและชุมชน อย่างไรก็ตามปัญหาการตั้งครรภ์ในวัยรุ่นก็ยังคงอยู่ และปัญหานี้ยังคงเพิ่มความรุนแรงขึ้นเห็นได้จากอัตราการตั้งครรภ์ของวัยรุ่นที่เพิ่มขึ้น ดังนั้นการแก้ไขปัญหาการตั้งครรภ์ในวัยรุ่นจึงไม่ใช่เรื่องง่ายเนื่องด้วยข้อจำกัดหลายประการ และมีปัจจัยที่เป็นสาเหตุอย่างหลากหลาย การแก้ไขปัญหาการตั้งครรภ์ในวัยรุ่นเป็นความท้าทายของทุกภาคส่วน ไม่ว่าจะระดับรัฐบาล ระดับบุคคลากรด้านสุขภาพ และคนไทยทุกคนที่ต้องร่วมมือกันแก้ปัญหา เพื่อให้เกิดประสิทธิภาพมากที่สุด การเข้าใจปัญหาการตั้งครรภ์ของวัยรุ่น ให้ครอบคลุมทุกมิติ ตั้งแต่ปัจัยที่เกี่ยวข้องกับการตั้งครรภ์ในวัยรุ่น ผลกระทบ การแก้ไขปัญหา และแหล่งสนับสนุนต่างๆ สำหรับแม่วัยรุ่นและครอบครัว จะทำให้ ผู้มีส่วนได้ส่วนเสียตระหนักถึงความสำคัญของปัญหา และร่วมหาแนวทางการแก้ไขปัญหาที่เหมาะสมกับสภาพของปัญหาในบริบทของประเทศไทย
References
UNFPA. Girlhood, not motherhood: Preventing adolescent pregnancy. New York: UNFPA; 2558.
Neal S, Matthews Z, Frost M, Fogstad H, Camacho AV, Laski L. Childbearing in adolescents aged 12–15 years in low resource countries: a neglected issue. New estimates from demographic and household surveys in 42 countries. Acta Obstet Gynecol Scand 2555;91:1114–8.
Lamchiek K. “How to prevent unwanted teenage pregnancy?”. Journal of Boromarajonani College of Nursing, Bangkok 2558;3:97-105.
สำนักอนามัยการเจริญพันธ์ กรมอนามัย. สถาณการณ์การอนามัยเจริญพันธ์ในวัยรุ่นและเยาวชน ปี 2560 [อินเตอร์เน็ต]. 2560 [เข้าถึงเมื่อ 2 เม.ย. 2561]. เข้าถึงได้จาก: http://rh.anamai.moph.go.th/ ewt_dl_link.php?nid=86
สำนักงานสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ. สร้างทัศนคติใหม่ในการพกถุงยางอนามัย. กรุงเทพฯ: สานักงานสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ; 2561.
Narkbubpha R, Kansukcharearn A, Wongwiliyavat B. Circumstance leading to pregnancy and problem solving process of unwanted teenage pregnancy in the phetchaburi province, Thailand. Sociology Study 2013;3:974-84.
Sriprasert I, Chaovisitsaree S, Sribanditmongkhol N, Sunthornlimsiri N, Kietpeerakool C. Unintended pregnancy and associated risk factors among young pregnant women. International Journal of Gynecology & Obstetrics 2015;1283:228-31.
Naravage W, Vichit-Vadakan N, Sakulbumrungsil RC, Van Der Putten M. Factors affecting decision making of low-income young women with unplanned pregnancies in Bangkok, Thailand. Southeast Asian J Trop Med Public Health 2005;36:775-82.
Fernando D, Nalika G, Upul S, Chrishantha WM, De Alwis R, Hemantha S, et al. Risk factors for teenage pregnancies in Sri Lanka: perspective of a community based study. Health Science Journal 2013;7:269-84.
Moni SA, Nair MKC, Devi RS. Pregnancy among unmarried adolescents and young adults. J Obstet Gynaecol India 2013;63:49-54.
Mushwana L, Monareng L, Richter S, Muller H. Factors influencing the adolescent pregnancy rate in the Greater Giyani Municipality, Limpopo Province - South Africa. International Journal of Africa Nursing Sciences 2015;2:10-8.
Yako EM, Yako JM. A descriptive study of the reasons and consequences of pregnancy among single adolescent mothers in Lesotho. Curationis 2007;30:74-81.
Heavey EJ, Moysich KB, Hyland A, Druschel CM, Sill MW. Differences in pregnancy desire among pregnant female adolescents at a state-funded family planning clinic. J Midwifery Womens Health 2008;53:130-7.
Tangmunkongvorakul A, Kane R, Wellings K. Gender double standards in young people attending sexual health services in Northern Thailand. Cult Health Sex 2005;7:361-73.
Cirawattanakul S, Sawancharoun K, Runruangkamonkit S, Arnusonteerakul S, Chongaudomkarn D, Wattanakulkeart S, et al. Prevention of and dealing with teenage pregnancy. Khon Kaen University: Centre for research and training on gender and woman's health; 2011.
Meade CS, Kershaw TS, Ickovics JR. The intergenerational cycle of teenage motherhood: an ecological approach. Health Psychology 2008; 27:419-29.
Konadu Gyesaw NY, Ankomah A. Experiences of pregnancy and motherhood among teenage mothers in a suburb of Accra, GGhana: A qualitative study. Int J Womens Health 2013;5:773-80.
East PL, Reyes BT, Horn EJ. Association between adolescent pregnancy and a family history of teenage births. Perspect Sex Reprod Health 2007;39:108-15.
Chaikoolvatana C, Powwattana A, Lagampan S, Jirapongsuwan A, Bennet T. Development of a school-based pregnancy prevention model for early adolescent female Thais. Pac Rim Int J Nurs Res Thail 2014;17:131-47.
Safeek R. Voluntary female sex work vs. Sex trafficking of women [Internet]. 2560 [cited 2018 Apr 2]. Available from: https://bluedevilbanter.wordpress.com/2556/10/13/voluntary-female-sex-work-vs-sex-trafficking-of-women/
Schaffer MA, Goodhue A, Stennes K, Lanigan C. Evaluation of a public health nurse visiting program for pregnant and parenting teens. [Erratum appears in Public Health Nurs 2012;29:218-31.
Moraros J, Buckingham RW, Bird Y, Prapasiri S, A G-B. Low condom use among adolescent female sex workers in Thailand. J HIV AIDS Soc Serv 2012;11:125-39.
Phupong V, Suebnukarn K. Obstetric outcomes in nulliparous young adolescents. Southeast Asian J Trop Med Public Health 2007;38:141-5.
Thato S, Rachukul S, Sopajaree C. Obstetrics and perinatal outcomes of Thai pregnant adolescents: a retrospective study. Int J Nurs Stud 2007;44:1158-64.
Traisrisilp K, Jaiprom J, Luewan S, Tongsong T. Pregnancy outcomes among mothers aged 15 years or less. J Obstet Gynaecol 2015;41:1726-31.
Thaithae S, Thato R. Obstetric and perinatal outcomes of teenage pregnancies in Thailand. J Pediatr Adolesc Gynecol. 2011;24:342-6.
Kovavisarach E, Chairaj S, Tosang K, Asavapiriyanont S, Chotigeat U. Outcome of teenage pregnancy in Rajavithi Hospital. J Med Assoc Thai 2010;93:1-8.
Isaranurug S, Mo-Suwan L, Choprapawon C. Differences in socio-economic status, service utilization, and pregnancy outcomes between teenage and adult mothers. J Med Assoc Thai 2006;89:145-51.
Ganchimeg T, Ota E, Morisaki N, Laopaiboon M, Lumbiganon P, Zhang J, et al. Pregnancy and childbirth outcomes among adolescent mothers: a world health organization multicounty study. BJOG: an international J Obstet Gynaecol 2014;121 Suppl1:40-8.
Okonofua F. Commentary on 'Maternal and perinatal outcomes among nulliparous adolescents in low- and middle-income countries: A multi-country study'. BJOG: An International Journal of Obstetrics and Gynaecology 2013;120:1630.
Shaw ME, Lawlor DA. Why we measure teenage pregnancy but do not count teenage mothers? Critical Public Health 2007;17:311-6.
Srisaeng P. Self-esteem, stressful life events, social support, and postpartum depression in adolescent mothers in Thailand: Case Western Reserve University (Health Sciences); 2003.
Nelson JA, O'Brien M. Does an unplanned pregnancy have long-term implications for mother-child relationships?. Journal of Family Issues 2012;33:506-26.
Sritakew N. Developing a theoretical perspective about Thai pregnant teenager and their families - a grounded theory nursing study [Thesis]. The University of Newcastle, Australia; 2017.
Whitson ML, Martinez A, Ayala C, Kaufman JS. Predictors of parenting and infant outcomes for impoverished adolescent parents. J Fam Soc Work 2011;14:284-97.
Tangmunkongvorakul A, Bhuttarowas P. Gender and sexual health of adolescent females in northern Thailand. In: Thomas E. Blair, editor. Researching sexuality and sexual health in Southeast Asia and China. 2nded. Yogyakarta, Indonesia: The Southeast Asian consortium on gender, Sexuality and Health; 2004.
Pattanapisalsak C. Obstetric outcomes of teenage pimigravida in Su-Ngai Kolok Hospital, Narathiwat, Thailand. Journal of the Medical Association of Thailand 2011;94:139-46.
Pungbangkadee R, Parisunyakul S, Kantaruksa K, Sripichyakarn K, Kools S. Experiences of early motherhood among Thai adolescents: perceiving conflict between needs as a mother and an adolescent. Thai Journal of Nursing Research 2008;12:70-82.
Saim N, Dufåker M, Ghazinour M. Teenagers' experiences of pregnancy and the parents' and partners' reactions: A Malaysian perspective. Journal of Family Violence 2014;29:465-72
Yardley E. Teenage Mothers' Experiences of Stigma. Journal of Youth Studies 2008;11:671-84.
Herrman JW. The voices of teen mothers: the experience of repeat pregnancy. MCN Am J Matern Child Nurs 2006;31:243-9.
Modungwa N, Poggenpoel M, Gmeiner A. The experience of mothers caring for their teenage daughters' young children. Curationis 2000;23:62-70.
Wahn EH, Nissen E, Ahlberg BM. Becoming and being a teenage mother: how teenage girls in South Western Sweden view their situation. Health Care Women Int 2005;26:591-603.
Hulsey KP. Listening to their voices: A hermeneutic phenomenological study of teen pregnancy: Capella University; 2011.
Anwar E, Stanistreet D. 'It has not ruined my life; it has made my life better': a qualitative investigation of the experiences and future aspirations of young mothers from the North West of England. J Public Health 2015;37:269-76.
Jackson LA, Marentette H, McCleave H. Teenage moms living in Nova Scotia, Canada: an exploration of influences on their decision to become a mother. Int Q Community Health Educ 2000;20:17-38.
Thampanichawat W, Olanratmanee B. Sex education for adolescents in school: A case study in Bangkok. Thai Journal of Nursing Council 2018;33:83-98.
Lloyd SL. Pregnant adolescent reflections of parental communication. J Community Health Nurs 2004;21:239-51.
James S, Van Rooyen D, Strumpher J. Experiences of teenage pregnancy among Xhosa families. Midwifery 2012;28:190-7.
Paskiewicz LS. Pregnant adolescents and their mothers: a shared experience of teen mothering. MCN Am J Matern Child Nurs 2011;26:33-8.
East PL, Slonim A, Horn EJ, Reyes BT. Effects of adolescent childbearing on Latino siblings: changes in family dynamics and feelings toward the teen mother. Hisp J Behav Sci 2011;33:540-57.
Wang RH, Wang HH, Hsu MT. Factor associated with adolescent pregnancy- a sample of Taiwanese female adolescent. Public Health Nurs 2003;20:33-41.
Cooke J, Owen J. "A place of our own"? Teenage mothers' views on housing needs and support models. Child Soc 2007;21:56-68.
MacLeod A, Weaver S. Are expectant teenage mothers adequately informed?. Br J Midwifery 2002;10:144-7.
Ford K, Hoyer P, Weglicki L, Kershaw T, Schram C, Jacobson M. Effects of a prenatal care intervention on the self-concept and se
Neal S, Matthews Z, Frost M, Fogstad H, Camacho AV, Laski L. Childbearing in adolescents aged 12–15 years in low resource countries: a neglected issue. New estimates from demographic and household surveys in 42 countries. Acta Obstet Gynecol Scand 2555;91:1114–8.
Lamchiek K. “How to prevent unwanted teenage pregnancy?”. Journal of Boromarajonani College of Nursing, Bangkok 2558;3:97-105.
สำนักอนามัยการเจริญพันธ์ กรมอนามัย. สถาณการณ์การอนามัยเจริญพันธ์ในวัยรุ่นและเยาวชน ปี 2560 [อินเตอร์เน็ต]. 2560 [เข้าถึงเมื่อ 2 เม.ย. 2561]. เข้าถึงได้จาก: http://rh.anamai.moph.go.th/ ewt_dl_link.php?nid=86
สำนักงานสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ. สร้างทัศนคติใหม่ในการพกถุงยางอนามัย. กรุงเทพฯ: สานักงานสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ; 2561.
Narkbubpha R, Kansukcharearn A, Wongwiliyavat B. Circumstance leading to pregnancy and problem solving process of unwanted teenage pregnancy in the phetchaburi province, Thailand. Sociology Study 2013;3:974-84.
Sriprasert I, Chaovisitsaree S, Sribanditmongkhol N, Sunthornlimsiri N, Kietpeerakool C. Unintended pregnancy and associated risk factors among young pregnant women. International Journal of Gynecology & Obstetrics 2015;1283:228-31.
Naravage W, Vichit-Vadakan N, Sakulbumrungsil RC, Van Der Putten M. Factors affecting decision making of low-income young women with unplanned pregnancies in Bangkok, Thailand. Southeast Asian J Trop Med Public Health 2005;36:775-82.
Fernando D, Nalika G, Upul S, Chrishantha WM, De Alwis R, Hemantha S, et al. Risk factors for teenage pregnancies in Sri Lanka: perspective of a community based study. Health Science Journal 2013;7:269-84.
Moni SA, Nair MKC, Devi RS. Pregnancy among unmarried adolescents and young adults. J Obstet Gynaecol India 2013;63:49-54.
Mushwana L, Monareng L, Richter S, Muller H. Factors influencing the adolescent pregnancy rate in the Greater Giyani Municipality, Limpopo Province - South Africa. International Journal of Africa Nursing Sciences 2015;2:10-8.
Yako EM, Yako JM. A descriptive study of the reasons and consequences of pregnancy among single adolescent mothers in Lesotho. Curationis 2007;30:74-81.
Heavey EJ, Moysich KB, Hyland A, Druschel CM, Sill MW. Differences in pregnancy desire among pregnant female adolescents at a state-funded family planning clinic. J Midwifery Womens Health 2008;53:130-7.
Tangmunkongvorakul A, Kane R, Wellings K. Gender double standards in young people attending sexual health services in Northern Thailand. Cult Health Sex 2005;7:361-73.
Cirawattanakul S, Sawancharoun K, Runruangkamonkit S, Arnusonteerakul S, Chongaudomkarn D, Wattanakulkeart S, et al. Prevention of and dealing with teenage pregnancy. Khon Kaen University: Centre for research and training on gender and woman's health; 2011.
Meade CS, Kershaw TS, Ickovics JR. The intergenerational cycle of teenage motherhood: an ecological approach. Health Psychology 2008; 27:419-29.
Konadu Gyesaw NY, Ankomah A. Experiences of pregnancy and motherhood among teenage mothers in a suburb of Accra, GGhana: A qualitative study. Int J Womens Health 2013;5:773-80.
East PL, Reyes BT, Horn EJ. Association between adolescent pregnancy and a family history of teenage births. Perspect Sex Reprod Health 2007;39:108-15.
Chaikoolvatana C, Powwattana A, Lagampan S, Jirapongsuwan A, Bennet T. Development of a school-based pregnancy prevention model for early adolescent female Thais. Pac Rim Int J Nurs Res Thail 2014;17:131-47.
Safeek R. Voluntary female sex work vs. Sex trafficking of women [Internet]. 2560 [cited 2018 Apr 2]. Available from: https://bluedevilbanter.wordpress.com/2556/10/13/voluntary-female-sex-work-vs-sex-trafficking-of-women/
Schaffer MA, Goodhue A, Stennes K, Lanigan C. Evaluation of a public health nurse visiting program for pregnant and parenting teens. [Erratum appears in Public Health Nurs 2012;29:218-31.
Moraros J, Buckingham RW, Bird Y, Prapasiri S, A G-B. Low condom use among adolescent female sex workers in Thailand. J HIV AIDS Soc Serv 2012;11:125-39.
Phupong V, Suebnukarn K. Obstetric outcomes in nulliparous young adolescents. Southeast Asian J Trop Med Public Health 2007;38:141-5.
Thato S, Rachukul S, Sopajaree C. Obstetrics and perinatal outcomes of Thai pregnant adolescents: a retrospective study. Int J Nurs Stud 2007;44:1158-64.
Traisrisilp K, Jaiprom J, Luewan S, Tongsong T. Pregnancy outcomes among mothers aged 15 years or less. J Obstet Gynaecol 2015;41:1726-31.
Thaithae S, Thato R. Obstetric and perinatal outcomes of teenage pregnancies in Thailand. J Pediatr Adolesc Gynecol. 2011;24:342-6.
Kovavisarach E, Chairaj S, Tosang K, Asavapiriyanont S, Chotigeat U. Outcome of teenage pregnancy in Rajavithi Hospital. J Med Assoc Thai 2010;93:1-8.
Isaranurug S, Mo-Suwan L, Choprapawon C. Differences in socio-economic status, service utilization, and pregnancy outcomes between teenage and adult mothers. J Med Assoc Thai 2006;89:145-51.
Ganchimeg T, Ota E, Morisaki N, Laopaiboon M, Lumbiganon P, Zhang J, et al. Pregnancy and childbirth outcomes among adolescent mothers: a world health organization multicounty study. BJOG: an international J Obstet Gynaecol 2014;121 Suppl1:40-8.
Okonofua F. Commentary on 'Maternal and perinatal outcomes among nulliparous adolescents in low- and middle-income countries: A multi-country study'. BJOG: An International Journal of Obstetrics and Gynaecology 2013;120:1630.
Shaw ME, Lawlor DA. Why we measure teenage pregnancy but do not count teenage mothers? Critical Public Health 2007;17:311-6.
Srisaeng P. Self-esteem, stressful life events, social support, and postpartum depression in adolescent mothers in Thailand: Case Western Reserve University (Health Sciences); 2003.
Nelson JA, O'Brien M. Does an unplanned pregnancy have long-term implications for mother-child relationships?. Journal of Family Issues 2012;33:506-26.
Sritakew N. Developing a theoretical perspective about Thai pregnant teenager and their families - a grounded theory nursing study [Thesis]. The University of Newcastle, Australia; 2017.
Whitson ML, Martinez A, Ayala C, Kaufman JS. Predictors of parenting and infant outcomes for impoverished adolescent parents. J Fam Soc Work 2011;14:284-97.
Tangmunkongvorakul A, Bhuttarowas P. Gender and sexual health of adolescent females in northern Thailand. In: Thomas E. Blair, editor. Researching sexuality and sexual health in Southeast Asia and China. 2nded. Yogyakarta, Indonesia: The Southeast Asian consortium on gender, Sexuality and Health; 2004.
Pattanapisalsak C. Obstetric outcomes of teenage pimigravida in Su-Ngai Kolok Hospital, Narathiwat, Thailand. Journal of the Medical Association of Thailand 2011;94:139-46.
Pungbangkadee R, Parisunyakul S, Kantaruksa K, Sripichyakarn K, Kools S. Experiences of early motherhood among Thai adolescents: perceiving conflict between needs as a mother and an adolescent. Thai Journal of Nursing Research 2008;12:70-82.
Saim N, Dufåker M, Ghazinour M. Teenagers' experiences of pregnancy and the parents' and partners' reactions: A Malaysian perspective. Journal of Family Violence 2014;29:465-72
Yardley E. Teenage Mothers' Experiences of Stigma. Journal of Youth Studies 2008;11:671-84.
Herrman JW. The voices of teen mothers: the experience of repeat pregnancy. MCN Am J Matern Child Nurs 2006;31:243-9.
Modungwa N, Poggenpoel M, Gmeiner A. The experience of mothers caring for their teenage daughters' young children. Curationis 2000;23:62-70.
Wahn EH, Nissen E, Ahlberg BM. Becoming and being a teenage mother: how teenage girls in South Western Sweden view their situation. Health Care Women Int 2005;26:591-603.
Hulsey KP. Listening to their voices: A hermeneutic phenomenological study of teen pregnancy: Capella University; 2011.
Anwar E, Stanistreet D. 'It has not ruined my life; it has made my life better': a qualitative investigation of the experiences and future aspirations of young mothers from the North West of England. J Public Health 2015;37:269-76.
Jackson LA, Marentette H, McCleave H. Teenage moms living in Nova Scotia, Canada: an exploration of influences on their decision to become a mother. Int Q Community Health Educ 2000;20:17-38.
Thampanichawat W, Olanratmanee B. Sex education for adolescents in school: A case study in Bangkok. Thai Journal of Nursing Council 2018;33:83-98.
Lloyd SL. Pregnant adolescent reflections of parental communication. J Community Health Nurs 2004;21:239-51.
James S, Van Rooyen D, Strumpher J. Experiences of teenage pregnancy among Xhosa families. Midwifery 2012;28:190-7.
Paskiewicz LS. Pregnant adolescents and their mothers: a shared experience of teen mothering. MCN Am J Matern Child Nurs 2011;26:33-8.
East PL, Slonim A, Horn EJ, Reyes BT. Effects of adolescent childbearing on Latino siblings: changes in family dynamics and feelings toward the teen mother. Hisp J Behav Sci 2011;33:540-57.
Wang RH, Wang HH, Hsu MT. Factor associated with adolescent pregnancy- a sample of Taiwanese female adolescent. Public Health Nurs 2003;20:33-41.
Cooke J, Owen J. "A place of our own"? Teenage mothers' views on housing needs and support models. Child Soc 2007;21:56-68.
MacLeod A, Weaver S. Are expectant teenage mothers adequately informed?. Br J Midwifery 2002;10:144-7.
Ford K, Hoyer P, Weglicki L, Kershaw T, Schram C, Jacobson M. Effects of a prenatal care intervention on the self-concept and se
Downloads
เผยแพร่แล้ว
2018-12-27
How to Cite
1.
ฉบับ
บท
บทความวิจัย
License
บทความที่ได้รับการตีพิมพ์เป็นลิขสิทธิ์ของวารสารวิทยาศาสตร์สุขภาพ วิทยาลัยพยาบาลบรมราชชนนี สรรพสิทธิประสงค์ ข้อความที่ปรากฏในบทความแต่ละเรื่องเป็นความคิดเห็นส่วนตัวของผู้เขียนแต่ละท่านไม่เกี่ยวข้องกับวิทยาลัยพยาบาลบรมราชชนนี สรรพสิทธิประสงค์ และคณาจารย์ท่านอื่นๆ ในวิทยาลัยพยาบาลฯ ความรับผิดชอบเกี่ยวกับบทความแต่ละเรื่องผู้เขียนจะรับผิดชอบของตนเอง
